نقش بهرهگیری از رایانه و فناوری اطلاعات در موضوعیابی پژوهش
چکيده: استفاده از رايانه و فناوري اطلاعات و ارتباطات، فوايد و آثار فراواني در تسهيل، تعميق و سرعتبخشي به تحقيقات علمي دارد. در اين نوشتار ضمن بررسي اجمالي نقش اين فناوري در فرايند تحقيق علمي، به بررسي اين تاثير در نخستين و زيربناييترين گام پژوهش يعني مرحله انتخاب موضوع ميپردازيم. اين تاثير هم در شناسايي مجموعهاي از موضوعات نو و کاربردي نمود دارد و هم در بهکار بردن ملاکهاي ترجيح يکي از اين موضوعات نسبت به ساير زمينههايي که امکان تحقيق در آن فراهم است به ياري محقق ميآيد.
کليد واژهها : فناوري اطلاعات و ارتباطات، روش تحقيق علمي، روش تحقيق رايانهاي.
مقدمه
اين روزها جهان دانش دستخوش دگرگوني ها و دستاوردهاي بزرگي است که بر همه ابعاد زندگي بشر سايه انداخته است. در هيچ دورهاي از تاريخ دگرگوني ها و پيشرفت هاي علمي شتابي اين چنين فراگير نداشته است. مهمترين عامل اين پديدي شگفتانگيز، دستيابي بشر به ابزاري کارآمد به نام «فناوري اطلاعات و ارتباطات» (ICT)(1) است. اين فناوري، که به اختصار فاوا نيز ناميده ميشود، قدرتي به انسان امروز ميدهد که ميتواند انواع اطلاعات را در قالبهاي گوناگون ذخيره و با سرعتي بيمانند پردازش کند و در دسترس همگان قرار دهد. از آنجا که اطلاعات خميرمايي اصلي تحقيقات علمي است و نتيجهبخش بودن پژوهش در گرو پردازش اطلاعات است، طبيعي است که در اختيار داشتن فناوري و ابزاري با اين ابعاد و ويژگيها، تحولاتي بنيادين را در عرصه پژوهش‌هاي علمي ايجاد کند.
بهرهگيري از اين فناوري با ويژگيهاي بيمانندي که دارد، پژوهش‌هاي علمي را با دگرگونيهاي بنياديني روبهرو ميکند که هيچ دانشي از آن بيبهره نمانده است؛ به گونهاي که هرگونه تحقيقات علمي بدون بهرهگيري از ابزارها و روشهاي اين فناوري کاري بيهوده و نوعي اتلاف وقت به شمار ميرود. بر اين اساس لازم است در شرايط جديد، روششناسي تحقيقات علمي بار ديگر بازنگري و متناسب با اين تحول و دستاورد بزرگ تدوين شود. در اين مجال بنا داريم نقش بهرهگيري از فناوري اطلاعات و ارتباطات را تنها در يکي از مراحل تحقيق علمي بررسي کنيم. طبعا اين بررسي ميتواند در هر يک از مراحل ديگر پژوهش علمي نيز انجام پذيرد. بر اساس دانش روششناسي، هر تحقيق علمي مستلزم طي هفت مرحله است. اين مراحل عبارتاند از:
1ـ طرح مسئله يا انتخاب موضوع؛
2ـ تبيين مسئله؛
3ـ ارائه فرضيه؛
4ـ تنظيم طرحنامه؛
5ـ گردآوري اطلاعات؛
6ـ پردازش اطلاعات؛
7ـ نگارش گزارش تحقيق.
در اين نوشتار، تاثير بهرهگيري از فاوا را در نخستين گام تحقيق که مرحله انتخاب موضوع است بررسي ميکنيم و بيان اين تاثير در ساير مراحل تحقيق را به فرصتي ديگر واميگذاريم. اما پيش از پرداختن به اين موضوع، خوب است ابتدا نگاهي اجمالي به فوايد بهرهگيري از رايانه و فناوريهاي مرتبط با آن در کليت فرايند تحقيق داشته باشيم.
فوايد بهرهگيري از فاوا در تحقيقات علمي
گذشته از فوايد و آثاري که فاوا به صورت خاص در هر يک از مراحل تحقيق ايجاد ميکند، برخي از دستاوردها را براي کل فرايند تحقيق به دنبال دارد که در اينجا به برخي از آنها اشاره ميکنيم:
1ـ جامعيت: با استفاده از اين ابزارها امکان دستيابي و مراجعه به منابع بيشتري فراهم ميشود و اطلاعات گستردهتري در اختيار محقق قرار ميگيرد.
2ـ کاهش زمان: سرعت بيمانند در جستجو، گردآوري و تحليل اطلاعات از مزيت‌هاي تحقيق بر پايه فاوا است. اين فناوري افزون بر سرعت پردازش و جستجوي اطلاعات، ابزارها و امکانات ديگري را فراهم ميآورد که مراحل گوناگون پژوهش را سرعت ميبخشد؛ ابزارهايي که نگارش، رونويسي، مقايسه، ويرايش و بايگاني اطلاعات را در رايانه آسان ميسازد، از جمله اين امکانات است.
3ـ دقت: پنهان نماندن ريزترين نکات و اطلاعات از چشم تيزبين و منطق رياضي ماشينهاي پردازشگر، محقق را در برابر بسياري از خطاهاي رايج انساني ايمني ميبخشد و بر دقت کار تحقيقاتي ميافزايد.
4ـ نظم: ساختار منظم و امکانات دستهبندي و بايگاني در رايانه و برخي ابزارها و نرمافزارهاي برنامهريزي و مديريت وقت، در نظم بخشيدن به فعاليت‌ها، يادداشتها و انجام مراحل مختلف تحقيق مؤثر است.
5ـ تقويت انگيزه: جذابيتها و امکانات گوناگون رايانه و اينترنت ميتواند در تقويت انگيزي محقق و کاهش خستگي ناشي از تحقيق اثرگذار باشد.
6ـ کار گروهي: امکانات ارتباطي و فراهم شدن فرصت استفاده از شبکهها در اين فناوري، شرايط بسيار مناسبي را براي فعاليت‌هاي تشکيلاتي و تحقيقات بزرگ و گروهي فراهم ميسازد.
7ـ ماندگاري: شرايط مناسبي که اين فناوري براي ذخيرهسازي يافتهها و بايگاني و نگهداري آسان و کمحجم اطلاعات گسترده فراهم ميآورد، ماندگاري دستاوردها و نتايج تحقيق را بسيار بيشتر ميسازد. ضمن اينکه اين ويژگي باعث ميشود فيش‌ها و يادداشتهايي که در طول هر تحقيق به دست ميآيد در تحقيقات بعدي نيز به آساني کاربرد يابد.
8ـ چندرسانهاي شدن: در تحقيقاتي که بر پايه فناوري اطلاعات انجام ميپذيرد، افزون بر اطلاعات نوشتاري ميتوان از اطلاعات چندرسانهاي بهره جست و بازده و جذابيت کار را به مراتب افزايش داد.
9ـ انتشار آسان: با استفاده از ظرفيتهاي فناوري اطلاعات و ارتباطات و شبکي جهاني اينترنت ديگر هيچ محققي براي انتشار و بهرهبرداري از آثارش منتظر ناشر يا مؤسسات گوناگون نميماند و به آساني و بدون هيچگونه هزينهاي ميتواند هر بخش از آن را که بخواهد در سطح جهاني و با شمارگاني نامحدود منتشر کند. اين ويژگي ميتواند انگيزه و جديت دانشجويان و تازهکاران عرصه پژوهش را افزايش دهد و پژوهش‌هاي آنان را ماندگار کند.
10ـ رهايي از زمان و مکان: به آساني ميتوان در هر شرايطي منابع متعدد و پرشماري را در قالب لوح فشرده يا حافظههاي ديگر به همراه داشت؛ از اين رو محقق براي انجام تحقيق و گردآوري اطلاعات وابستگي کمتري به زمان و مکاني خاص دارد.
11ـ کارهايي نشدني: فاوا امکانات و تواناييهايي در اختيار محقق مينهد که ميتوان گفت بدون اين فناوري دستيابي به آن (هر چند با زحمت و زمان زياد)، کم و بيش ناممکن است. بررسيهاي تطبيقي و مقايسهاي، فهرستهاي مختلف فني، نمودارهاي آماري، آزمايشهاي مجازي و جستجوهاي ريشهاي، نمونههايي از اين امکانات است.
12ـ روزآمدي: استفاده از اين فناوري، تحقيق را کاملاً بهروز و منطبق با آخرين اطلاعات و دستاوردهاي علمي قرار ميدهد. چرا که محقق هر لحظه به آخرين نظريهها و يافتههاي علمي دسترسي دارد.
با همه اين مزيتها براي ورود به اين عرصه بايد به چند نکته توجه ويژه داشت:
يکم- رايانه و فناوري اطلاعات به هيچ وجه نميتواند جايگزين تحصيلات، مهارت و تجارب علمي محقق باشد. اين فناوري تنها ابزارهايي را در اختيار محقق قرار ميدهد تا بتواند روند تحقيق را آسانتر و سريعتر پيش برد و با تغيير نگرش او بر جامعيت و عمق تحقيق بيفزايد. اما اين مزايا هرگز نميتواند ضعف علمي و بيتجربگي محقق را جبران کند. بنابراين بهرهگيري از امکانات پيشرفته و قدرتمند فناوري اطلاعات و ارتباطات، نه تنها مسئوليت ما را در فراگيري، مطالعه و جستجو کاهش نميدهد؛ بلکه مسئوليتي دوچندان را در بهرهگيري بهتر از اين فرصت بر دوش ما مينهد. بيترديد تا زماني که نوع نگاه و ميزان اهتمام خود را نسبت به مطالعه، تحقيق و يادگيري تغيير ندهيم هيچ فناوري و امکاناتي ما را به پيشرفت، نوآوري و توليد علم نخواهد رساند.
دوم- سهولت گردآوري و نقل مطالب و اطلاعات با استفاده از ابزارهاي فناوري اطلاعات و ارتباطات هرگز نبايد ما را به سوي تحقيقات سطحي و تقليدي و کاهش خلاقيت و نوآوري سوق دهد. امروزه متأسفانه شاهد اين واقعيت تلخ هستيم که بسياري از دانشجويان و نويسندگان، با استفاده از نرمافزارهاي تحقيقاتي و سايتهاي اينترنتي، سطح تحقيقات خود را تا حد يک جستجوي ساده (Search) و گرفتن رونوشت (Copy) و الصاق (Paste) آن در فايلي جديد فروکاستهاند.
سوم- شرايط و ويژگيهاي رايانه و اينترنت به گونهاي است که بايد افزون بر اصول اخلاقي تحقيق، به اصول و آسيبهاي خاص اين فضا نيز توجه کنيم. آسانتر شدن استفاده از متون و تحقيقات ديگران بدون توجه به حقوق آنها، فراهم شدن زمينههاي پراکندگي بيشتر ذهن، وسوسهها و آسيبهاي اخلاقي فضاي باز اينترنت، ارتباطات و گروههاي ناسالم در فضاي مجازي، وابستگي و اعتياد به برنامههاي خاص، خطرات اين فناوري براي خط، زبان و ديگر جنبههاي فرهنگ ملي، آسيبهاي جسماني و رواني استفادي پيوسته از رايانه و آثارآن بر ارتباطات و روحيات اجتماعي از جمله نکاتي است که بايد در بهرهگيري از اين فناوري همواره بدان توجه داشت.
اکنون که مقدمات و کليات اين بحث روشن شد ميتوان به بررسي نقش بهرهگيري از فاوا در انتخاب موضوعات بهتر و کاربرديتر براي تحقيقات علمي پرداخت. اين موضوع از دو جهت قابل بررسي است. يکي اين که چگونه ميتوان با استفاده از ابزارهاي رايانهاي به مجموعهاي از موضوعات بکر و کاربردي دست يافت و ديگر اين که چگونه ميتوان از ميان اين موضوعات، آنچه را داراي ملاکها و اولويتهاي بالاتري است برگزيد. بحث اول را با عنوان رايانه و منابع انتخاب موضوع و بحث دوم را با عنوان رايانه و ملاکهاي انتخاب موضوع بيان ميکنيم:
الف)رايانه و منابع انتخاب موضوع
استفاده از نرمافزارهاي تحقيقاتي، کتابخانههاي الکترونيکي و پايگاههاي اينترنتي ميتواند به صورت مستقيم و غيرمستقيم در تقويت منابع انتخاب موضوع مؤثر باشد. با گسترش شبکي جهاني اينترنت و از ميان رفتن مرزها و فاصلهها، مواجهه افراد با مسائل و مشکلات گوناگون جامعه بسيار بيشتر شده است و از اين طريق ميتوان نيازهاي واقعيتري را لمس کرد. افزون بر اين، با در دست داشتن نرمافزارهاي تحقيقاتي و دسترسي به منابع الکترونيکي موجود در شبکي جهاني، شرايط بهتري براي بهرهگيري از منابع نوشتاري، ديداري و شنيداري فراهم ميآيد. اين امتيازات به محقق کمک ميکند تا فهرست کاملتري از موضوعات و مسائل ارزشمند و تحقيقپذير تهيه کند.
يکي از بهترين منابع براي به دست آوردن موضوعات تحقيقپذير، مراجعه به متقاضيان تحقيق است. رايانه و اينترنت در اين زمينه نيز ميتواند راه حلها و دستاوردهاي چشمگيري داشته باشد. سازمانها و نهادها، دانشگاهها و مراکز تحقيقاتي، مؤسسات و صنايع خصوصي ميتوانند از طريق پايگاههاي اينترنتي فهرستي از نيازهاي تحقيقاتي خود را در پيش ديد محققان قرار دهند. اين فهرست ميتواند به گونهاي طراحي شود که امکان انتخاب موضوع، ارائه طرحنامه و حتي انعقاد قرارداد و اجراي تحقيق را نيز فراهم آورد.
هماکنون مراکز بسياري به روشهاي گوناگون موضوعات کاربردي و مورد نياز را در پايگاههاي اينترنتي خود اعلام کردهاند؛ از اين رو افرادي که ملزم يا علاقهمند به تحقيق باشند ميتوانند با مراجعه به پايگاه اينترنتي سازمانهاي همسو با تخصص يا علاقي خود، فهرستي از موضوعات قابل تحقيق را به دست آورند. افزون بر اين در بسياري از همايشها، جشنوارهها و نشريات تخصصي به مناسبتهاي گوناگون ضمن فراخوان مقاله و پژوهش، محورها و موضوعاتي نيز براي تحقيق پيشنهاد ميشود. بسياري از اين فراخوانها از طريق پايگاههاي اينترنتي اين مراکز انجام ميشود و با مراجعي مستقيم به اين سايتها يا از طريق موتورهاي جستجو ميتوان از موضوعات و محورهاي پيشنهادي آگاه شد.
چند مثال:
فرض کنيد دانشجو يا پژوهشگري بنا دارد تحقيقي انجام دهد که نتايج آن براي نسل جوان مفيد و گرهگشا باشد. چنين فردي ميتواند براي شناسايي موضوعات پيشنهادي درباري جوانان به سايتهاي مختلفي از جمله پايگاه اينترنتي سازمان ملي جوانان(2) مراجعه و تعدادي از موضوعاتي را که از سوي سازمانهاي مرتبط با امور جوانان به عنوان اولويت و نيازهاي تحقيقاتي معرفي شده است شناسايي و انتخاب کند. با اين روش به آساني ميتوان از تجربهها، تحقيقات و دستاوردهاي تشکيلاتي بهره برد که سالها به شناسايي و بررسي مشکلات و نيازهاي جوانان پرداخته است.
فراخوان معاونت غذا و داروي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکي(3) براي تحقيقات کاربردي در اين حوزه، فهرست طرحهاي پژوهشي مراکز تحقيقاتي حوزي علميه قم در سايت حوزه(4) و طرحهاي تحقيقاتي مورد نظر بنياد شهيد و امور ايثارگران(5) در زمينههايي چون ايثار و شهادت، نمونههايي است از انبوه اطلاعاتي که از طريق اينترنت دست يافتني است و محقق را در يافتن موضوعاتي کاربرديتر ياري ميکند.
همانگونه که اشاره شد، يکي ديگر از راههاي دستيابي به فراخوانهاي پژوهشي، پيگيري واژههاي مرتبط از طريق موتورهاي جستجو است. براي نمونه کسي که خواهان تحقيق در زميني اخلاق پزشکي است ميتواند با جستجوي ترکيبي واژههايي چون فراخوان، پژوهشي، اخلاق و پزشکي، به صفحاتي دست يابد که اطلاعات همايشها و موضوعات کاربردي و پيشنهادي مراکز را در اين حوزه ارائه کردهاند.
ب) رايانه و ملاکهاي انتخاب موضوع
پس از شناسايي موضوعات و مسائل قابل تحقيق، لازم است بر اساس ملاکهاي انتخاب موضوع، بهترين و مناسبترين موضوع را برگزينيم. بهرهگيري از فناوري اطلاعات و ارتباطات در اين بخش نيز کمکهاي شاياني به محقق ميکند و امکانات و شرايط بهتري را براي اعمال دقيق اين ملاکها در اختيار او ميگذارد.
1ـ اهميت و اولويت داشتن موضوع
بر اساس اين ملاک، هرگاه با چند موضوع يا مسئله روبهرو باشيم، بايد ببينيم کدام يک از آنها اولويت و اهميت بيشتري دارد و در کدام زمينه نياز بيشتري به تحقيقات علمي ديده ميشود. براي سنجش اين موضوعات از نظر ميزان اهميت و اولويت و نيز از نظر ضرورت و کارگشايي, راههاي متعددي همچون: «شناسايي مشکلات و نيازهاي اجتماعي، صنعتي و فرهنگي، مشورت با مسئولان و کارشناسان، انجام نظرسنجيهاي لازم، بررسي و محاسبي هزينهها و فايدهها و بررسي ميزان استقبال و رويکرد عمومي نسبت به موضوعات» در پيش روي محقق است.
فناوري اطلاعات و ارتباطات امکانات خوبي را در اجراي بهتر و دقيقتر برخي از اين راهها در اختيار ما ميگذارد. ظرفيت بالاي برنامههاي رايانهاي براي طراحي فرمهاي نظرسنجي و اجراي سريع و گستردي آن از طريق شبکي اينترنت، يکي از اين امکانات است.
اين فناوري شيوههاي گوناگوني را براي افکارسنجي در اختيار دارد. بر پايه اطلاعات گسترده و واقعي موجود در شبکي اينترنت ميتوان ميزان استقبال همگاني از موضوعات گوناگون را سنجيد. سرويس Trends که از سوي جستجوگر بزرگ اينترنتي Google راهاندازي شده است، نمونهاي از دستاوردهاي فناوري اطلاعات در زميني افکارسنجي و برنامهريزيهاي کلان اجتماعي است. اين سرويس ميتواند اطلاعات ارزشمندي را درباري ميزان توجه مردم نسبت به موضوعات گوناگون به دست دهد و افزون بر اين مشخص کند که هر موضوع کجا و در چه زماني جستجو شده است. با استفاده از اين اطلاعات ميتوان تا حدودي ميزان مطلوبيت موضوع و نياز و استقبال جامعه را نسبت به آن به دست آورد. (6)يکي ديگر از شيوههاي بررسي ميزان توجه افکار عمومي نسبت به يک موضوع، استفاده از پايگاههايي است که رتبهبندي ساير پايگاههاي اينترنتي را ارائه ميدهند.(7) در صورتي که درباري موضوعات دلخواه ما پايگاههاي اينترنتي تخصصي وجود داشته باشد، ميتوان با بررسي رتبي اين پايگاهها تا حدودي ميزان استقبال و توجه عمومي نسبت به آن موضوعات را شناخت.
2ـ تکراري نبودن موضوع
از آنجا که هدف اصلي در تحقيقات علمي ارائه حرفي نو و پيشبرد و توليد علم است، اين هدف معمولاً در موضوعات غيرتکراري يا با نگاهي متفاوت به اين موضوعات به دست ميآيد. اصليترين شرط رعايت اين ملاک، داشتن اطلاع از پژوهش‌هاي گذشته و دسترسي به اطلاعات آنها است. بهترين شيوه براي جستجو در منابع و يافتن اطلاعات پژوهش‌هاي گذشته، استفاده از بانکهاي اطلاعاتي و برنامهها و پايگاههايي است که فهرستهايي از تحقيقات، مقالات، پاياننامهها و کتابهاي منتشرشده را ارائه ميدهند. با جستجوي واژههاي کليدي مرتبط با موضوعات مورد نظر در اين مجموعهها ميتوان فهرستي از تحقيقات مرتبط به دست آورد و از ميزان و کيفيت پژوهش‌هايي که پيش از اين در آن زمينه انجام شده است، آگاه شد. در اينجا نمونههايي از منابع و شيوههاي شناسايي و بررسي موضوعات تحقيقاتي را ذکر ميکنيم. البته بايد توجه داشت ما در اين مرحله به دنبال شناسايي منابع نيستيم و تنها تلاش ميکنيم موضوعات و عناوين پژوهش‌هاي پيشين را بشناسيم. بديهي است که اين پژوهش‌ها معمولاً در قالب کتاب، مقاله، پاياننامه و منابع الکترونيکي عرضه شده است و ما بايد موضوعات تحقيقاتي مشابه و مرتبط با موضوع دلخواه خود را در ميان عناوين و موضوعات اين چند دسته جستجو کنيم:
الف) کتاب
بانکهاي اطلاعاتي زيادي از فهرست و مشخصات کتابها در قالب نرمافزار يا پايگاه اينترنتي وجود دارد که ميتوان با جستجو در عناوين و موضوعات آنها از تکراري يا مشابه بودن موضوع انتخابي آگاه شد. بهترين مرجع براي شناسايي کتابهاي مرتبط با يک موضوع، پايگاه اطلاعرساني کتابخانههاي ايران است. نشاني اين پايگاه اينترنتي www.lib.ir است و در آن فهرستي از منابع موجود در کتابخانههاي مهم کشور ايران ارائه شده است. با جستجو در اين پايگاه ميتوان فهميد چه کتابهايي تا کنون در ارتباط با يک موضوع نوشته شده و اين کتابها در کدام کتابخانهها نگهداري ميشود. بانک اطلاعاتي ديگري که مشخصات تعداد بالايي از کتابها را در خود جاي داده، کتابشناسي ملي(8) ايران است که از طريق پايگاه اينترنتي سازمان اسناد و کتابخاني ملي ايران به نشاني www.nlai.ir دستيافتني است. البته در اين بانک اطلاعاتي، امکان جستجوي عناوين و موضوعات تمامي منابع موجود در کتابخاني ملي از جمله مقالات، پاياننامهها، منابع ديداري ـ شنيداري و غيره نيز وجود دارد، اما از آنجا که اين بانک يکي از جامعترين فهرستها را درباري کتابهاي منتشرشده در ايران، در خود جاي داده است، آن را در بخش کتاب آورديم. بانک ديگري که فهرستي از کتابهاي منتشرشده در ايران را در اختيار محققان ميگذارد، بانک اطلاعاتي کتابنما در پايگاه اينترنتي کتاب ايران به نشاني www.ketab.ir است. در اين بانک اطلاعاتي نيز فهرست کاملي از کتابهاي منتشرشده در کشور همراه با چکيده، تصوير روي جلد و برخي ديگر از اطلاعات آنها ارائه ميشود.
کتابشناسي ملي و بانک اطلاعاتي کتابنما با وجود دربرداشتن منابع فراوان و ارزشمند، معمولاً در تحقيقات تخصصي پاسخگوي نياز محققان نيست؛ چرا که بسياري از کتابها و پژوهش‌هاي منتشرشده درباري موضوعات تخصصي در کشورهاي ديگر چاپ شده است و در کتابخاني ملي ايران وجود ندارد. بهترين فهرست کتابها و منابع مربوط به يک رشتي علمي را ميتوان در کتابخانههاي تخصصي به دست آورد که خوشبختانه فهرست منابع بسياري از کتابخانههاي تخصصي نيز در پايگاه lib.ir وجود دارد. بر فرض که اطلاعات کتابخانهاي خاص در اين پايگاه ارائه نشده باشد، خوشبختانه بسياري از کتابخانههاي تخصصي از نرمافزارهاي کتابداري استفاده ميکنند و با توجه به ورود اطلاعات تمامي منابع آنها در اين نرمافزار، به آساني ميتوان کتب مورد نظر را شناسايي کرد.(9) برخي از اين کتابخانهها با بهرهگيري از نسخي تحت web نرمافزارهاي کتابداري، امکان دسترسي و جستجوي اينترنتي منابع خود را نيز فراهم آوردهاند.(10)
کتابخانههاي الکترونيکي نيز از ديگر فرصتهايي است که با گسترش فناوري اطلاعات و ارتباطات پديد آمده و راهي براي شناسايي آسان کتابهاي منتشرشده در موضوعات مختلف و دسترسي به متون آنها ايجاد کرده است.(11) افزون بر پايگاههاي اينترنتي ارائهکننده منابع الکترونيکي، لوحهاي فشرده و نرمافزارهايي را نيز ميتوان يافت که متن يا فهرست کتابهاي فراواني را در اختيار محققان قرار ميدهند. البته بيشتر اين نرمافزارها دربردارنده منابع اوليي موضوعات علمي است و کمتر به تحقيقات و منابع جديد علمي پرداختهاند.
ب) مقاله
معمولاً در هر زميني خاص تحقيقاتي دستکم دهها مقاله در نشريات و منابع گوناگون علمي منتشر شده و در دسترس است. اطلاع از عناوين و موضوعات اين مقالات ميتواند محقق را در انتخاب موضوعاتي جديد و کاربردي کمک کند. بانکهاي اطلاعاتي و منابع الکترونيکي متعددي فهرست، مشخصات و حتي متن بسياري از مقالات منتشرشده در نشريات را با امکانات ويژه در اختيار پژوهشگران قرار ميدهند. بانک اطلاعاتي کتابشناسي ملي افزون بر ارائي اطلاعات کتاب، بسياري از مقالات مربوط به موضوعات مختلف را نيز معرفي ميکند. مجموعه لوحهاي فشرد نمايه نيز منبع خوبي است که عنوان و متن بيشتر مقالات نشريات کشور را در خود جاي داده است.(12) بهترين و کاربرديترين مجموعههاي مقالات در حوزي علوم اسلامي را ميتوان در پايگاه مجلات تخصصي علوم اسلامي و انساني به نشاني www.noormags.com به دست آورد. افزون بر آن، بانک اطلاعات نشريات کشور در پايگاهي به نشاني www.magiran.com و پايگاه اطلاعات علمي(13) وابسته به جهاد دانشگاهي به نشاني www.sid.ir اطلاعات مفيد و ارزشمندي را از مقالات علمي در نشريات گوناگون ارائه ميکند.
سرويس پژوهشگر گوگل(14) نيز يکي از امکانات خوبي است که هنوز در مرحله مقدماتي و آزمايشي قرار دارد و امکان دستيابي به مقالات علمي را به برخي از زبانها فراهم آورده است. هماکنون بيشترين کاربرد اين پايگاه در زبان انگليسي است و از طريق آن ميتوان به آساني مقالات منابع معتبر علمي را به دست آورد. در صورتي که دامنه خدمات اين پايگاه به زبانهاي فارسي و عربي گسترش يابد ميتوان آن را به عنوان يکي از مهمترين مراجع تحقيقات علمي در اين زبانها به حساب آورد.
ج) پاياننامه
پاياننامههاي دانشجويي بخش ديگري از پژوهش‌هاي انجامشده در زمينههاي علمي و تخصصي است که به دليل شرايط و ضوابط دانشگاهها و مراکز آموزشي و نظارت و دقت استادان و کميتههاي پژوهشي، انتخاب و تصويب موضوع آنها معمولاً با دقت و بررسيهايي همراه بوده است. آگاهي از موضوع و عنوان پاياننامهها افزون بر آنکه از انتخاب موضوعات تکراري جلوگيري ميکند، ميتواند الگويي براي شيوي انتخاب موضوع تحقيق باشد. بهترين مرجع براي آگاهي از پاياننامهها، طرحهاي پژوهشي، همايشها و مقالات دانشگاهي، پايگاه پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمي ايران به نشاني www.irandoc.ac.ir است.(15)
د) منابع الکترونيکي
اگرچه معمولاً اکثر مطالب و تحقيقات ارائهشده در پايگاههاي اينترنتي و نرمافزارهاي رايانهاي قبلاً در قالب ساير منابع مانند کتاب، مقاله، پاياننامه، صوت و تصوير قابل دستيابي بودهاند اما اکنون با تبديل شدن به منبعي الکترونيکي، به صورت جداگانه و با شرايطي بسيار مناسبتر در دسترس محققان قرار گرفتهاند. بخشي از اطلاعات الکترونيکي نيز از ابتدا در قالب پايگاهها و وبلاگهاي تخصصي و نرمافزارهاي رايانهاي توليد و ارائه شدهاند و در ديگر منابع نميتوان سراغي از آنها گرفت. به هر حال با توجه به گسترش روزافزون منابع الکترونيکي خوب است هنگام شناسايي تحقيقات و مطالب مرتبط با موضوع مورد نظر، پايگاههاي اينترنتي و اطلاعات الکترونيکي را نيز بررسي کنيم. براي اين منظور ميتوان از دايرکتوريهاي16 تخصصي و موتورهاي جستجو در شبکي اينترنت و امکانات جستجو در نرمافزارها استفاده کرد. يکي از جامعترين دايرکتوريهاي تخصصي در زميني اطلاعات اسلامي و شيعي در شبکي اينترنت، جستجوگر پايگاههاي شيعي به نشاني www.shiasearch.com است. با استفاده از دستهبنديهاي موضوعي و جستجوي لفظي در اين پايگاه ميتوان بسياري از مطالب و تحقيقات ارائهشده در صفحات مختلف اينترنتي را شناسايي کرد.
3ـ جزئي و محدود بودن موضوع
بر اساس اصول روش تحقيق، هرچه موضوع تحقيق جزئي و محدودتر باشد، نتايج علمي و جنبي نوآوري آن بيشتر خواهد بود. يکي از راههاي جزئيسازي موضوع، آشنايي با ابعاد و زواياي مختلف آن است. نکات و راههايي که براي بررسي پيشيني تحقيقاتي موضوعات و پژوهش‌هاي همسو بيان شد افزون بر آنکه از تکراري بودن موضوع جلوگيري ميکند، شرايط مناسبي را براي نگاهي جامع و دقيق نسبت به ابعاد گوناگون موضوع فراهم ميآورد و به محقق کمک ميکند يکي از زواياي جزئي آن را براي پژوهش برگزيند.
مثال: فرض کنيد بنا داريم تحقيقي با موضوع حجاب و عفاف انجام دهيم. موضوعي که به نظر ميرسد در شرايط امروز موضوعي بسيار مهم و کاربردي است و نمودار سرويس Trends گوگل هم نشان از توجه برانگيز بودن آن دارد. از آنجا که اين موضوع از ابعاد مختلفي برخوردار است، براي تحقيق بايد يکي از اين جنبهها را بررسي کرد؛ بنا بر اين خوب است با مراجعه به پايگاههايي که دربردارنده فراخوانهاي تحقيقاتي است نسبت به تهيه فهرستي از موضوعات و جنبههاي قابل تحقيق درباري حجاب و عفاف اقدام کنيم. براي نمونه با مراجعه به بخش فراخوانهاي پايگاه اينترنتي سازمان ملي جوانان موضوعاتيچون: مطالعه الگوپذيري جوانان از حجاب اسلامي و راهكارهاي ترويج آن، جوان و عفاف و پوشش و بررسي علت تغيير هنجار در مسئله بدحجابي را به دست ميآوريم. همچنين ميتوانيم از طريق موتورهاي جستجو واژههاي «فراخوان» و «حجاب» را در کنار هم جستجو کنيم تا به صفحاتي دست يابيم که اطلاعات فراخوانهاي پژوهشي همسو را ارائه کردهاند. يکي از اين صفحات، پايگاه اينترنتي مرکز امور زنان و خانواده است که فراخوان همايش بينالمللي زنان انديشمند با محوريت معنويت، عفاف و خانواده را با موضوعاتي چون: 1ـ مفهومشناسي معنويت، عفاف، حجاب؛ 2ـ عفاف و حجاب در اديان و جوامع بشري؛ 3ـ مباني عفاف و حجاب؛ 4ـ نقش عفاف و حجاب در پيشگيري از جرم و ناهنجاري اجتماعي؛ 5ـ آثار و پيامدهاي فرهنگي ـ اجتماعي عفاف و حجاب؛ 6ـ نقش عفاف و حجاب در ايجاد سلامت و امنيت رواني جامعه و مانند آن به عنوان محورهاي ضروري براي تحقيق درباري عفاف و حجاب پيشنهاد کرده است. با اين روش تعداد چشمگيري از موضوعات مناسب براي تحقيق به دست آوردهايم و لازم است با توجه به ملاکهاي انتخاب موضوع يکي از آنها را به عنوان موضوع تحقيق خود برگزينيم. پس از بررسي ملاکهايي چون دلخواه و مهم بودن موضوع، لازم است از تکراري نبودن آن مطمئن شويم و در صورت وجود تحقيقات مشابه با استفاده از عناوين آنها نسبت به جزئيتر کردن موضوع يا پرداختن به جنبههاي ديگر آن اقدام کنيم.
در مثالي ديگر، فرض ميکنيم با توجه به اهميت موضوع «امنيت رواني» و توجهبرانگيز بودن آن در جستجوهاي اينترنتي، موضوع «نقش عفاف و حجاب در ايجاد سلامت و امنيت رواني جامعه» را براي تحقيق خود برميگزينيم. اکنون بايد در بانکهاي اطلاعاتي، تحقيقات قبلي را جستجو و نمونههاي مشابه آن را شناسايي کنيم. براي يافتن منابع مرتبط با اين موضوع در مجموعي منابع مرکز اسناد و کتابخاني ملي ايران ميتوانيم از طريق بخش جستجوي پيشرفتي اين سايت واژههاي حجاب و امنيت را به عنوان دو کليدواژي اصلي موضوع، جستجو كنيم. در پايگاه پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمي ايران نيز ميتوان با جستجوي واژي حجاب در بانکهاي مختلفي چون پاياننامهها، طرحهاي پژوهشي، مقالي مجلات، گزارشهاي دولتي و مقاله سمينارها از تحقيقات انجامشده درباري حجاب آگاه شد. در فهرست منابع کتابخانههاي بزرگي چون کتابخاني آستان قدس رضوي نيز نام کتابهاي فراواني درباري اين موضوع آمده است.
با استفاده از بخش جستجو در مشخصات پايگاه سراج و گزيني جستجو در پايگاههاي مگايران، حوزه و نورمگز نيز فهرست تعداد قابل توجهي از مقالات مربوط به موضوع حجاب به دست ميآيد. همچنين با استفاده از جستجوي پيشرفته در پايگاه شيعهسرچ نيز ميتوانيم دو واژي حجاب و امنيت را در قسمتي که تمام کلمات مورد نظر را لحاظ ميکند، جستجو کنيم تا منابع الکترونيکي مرتبط با اين موضوع را به دست آوريم. با مروري بر کتابها، مقالات، پاياننامهها و ديگر تحقيقات انجامشده درباري حجاب مشخص ميشود چندين تحقيق در رابطه با حجاب و امنيت اجتماعي انجام شده است، اما جز يکي دو مقالي مرتبط با موضوع حجاب و سلامت رواني کار ديگري در اين زمينه به چشم نميخورد. بنابراين با اطمينان بيشتري ميتوانيم اين موضوع را به عنوان موضوعي غيرتکراري و نيازمند بررسي، محور تحقيق خود قرار دهيم. البته در صورتي که بخواهيم موضوع تحقيق خود را جزئيتر کنيم، ميتوانيم با الهام از نمونههايي که در پايگاههاي مختلف مشاهده کرديم آن را به «دختران دانشآموز» يا «دانشجو» و ديگر اقشار خاص از بانوان و دوشيزگان محدود سازيم.
نتيجه و جمع بندي
امروزه فناوري اطلاعات يكي از ابزارهاي اساسي و اجتناب ناپذير زندگي بشرشده است و اين ابزار در عرصه پژوهش نيز مي تواند بهره و فوايد بسياري براي محققان و پژوهشگران داشته باشد ازاين رو آشنايي با اين امكانات يك امر لامحاله و لابد است كه بايستي مورد توجه قرار گيرد به ويژه براي مسئولان عرصه پژوهش و باز هم به خصوص براي حوزه هاي علميه كه در رويارويي فرهنگي و علمي با دنيا حداقل از لحاظ سخت افزاري و امكانات در مضيقه نباشند.
پی نوشت ها:
1.Information&CommunicationTechnology.
2. www.javanan.ir.
3. www.fdo.ir.
4. www.hawzah.net.
5. www.navideshahed.com.
6. اين سرويس تمامي جستجوهاي انجامگرفته از سوي مردم نقاط مختلف جهان را به تفکيک کشور، استان و شهر و به تفکيک تاريخ انجام اين جستجوها ذخيره ميکند و در اختيار متقاضيان قرار ميدهد. از آنجا که واژهها و عبارتهايي که افراد در اينترنت به دنبال آن ميگردند نشاندهنده علايق و نيازمنديهاي آنان است، به آساني ميتوان با در اختيار داشتن اطلاعات اين جستجوها به ميزان اهميت، کاربرد و مورد توجه بودن موضوعات مختلف پي برد. اين اطلاعات ميتواند بنا به نياز متقاضي به تفکيک کشور، استان و زمان به صورت جزئي و تفصيليتر نيز ارائه شود.
7. براي نمونه در پايگاه اينترنتي www.alexa.com اطلاعات خوبي درباري ميزان بازديد و رتبه پايگاههاي اينترنتي و مقايسه پايگاههاي مختلف با يکديگر ارائه ميشود.
8. کتابشناسي ملي مجموعهاي است که مشخصات تمامي کتابهاي منتشرشده در يک کشور را در خود جاي داده است. سازمان اسناد و کتابخاني ملي جمهوري اسلامي ايران نيز مجموعه کتابشناسي ملي ايران را فراهم آورده است و در هر سال سه نسخي تکميلي شامل منابع جديد را عرضه ميکند. اين مجموعه منابعي را که در کتابخاني ملي موجود نيست نيز دربرميگيرد. تمامي اطلاعات مجموعي کتابشناسي ملي از طريق پايگاه اينترنتي اين سازمان در اختيار همگان قرار گرفته و امکان جستجو در آن به صورت اينترنتي فراهم شده است.
9. در حال حاضر بيشتر کتابخانههاي ايران يکي از نرمافزارهاي پارسْ آذرخش، سيمرغ و کاوش را براي مديريت منابع و مدارک خود استفاده ميکنند. از آنجا که استفادي بهينه از منابع کتابخانه، وابسته به آشنايي با شيوي کار اين نرمافزارها است لازم است تا حدودي با امکانات و بخشهاي اصلي آنها آشنا باشيم. براي اين منظور ميتوان از کتابداران کتابخانهها يا پايگاههاي مرتبط با اين برنامهها بهره جست. اطلاعات مربوط به برنامه سيمرغ در پايگاه www.nosasoft.com، اطلاعات مربوط به نرمافزار کاوش در پايگاه www.kavosh.info و آموزش اجمالي شيوي استفاده از برنامه پارس آذرخش در صفحه www.amoozeshtce.com/lib1.htm قرار دارد.
10. برخي از کتابخانههايي که امکان جستجوي اينترنتي را در منابع خود فراهم آوردهاند، عبارتاند از: کتابخانه و مرکز اسناد آستان قدس رضوي www.aqlibrary.com، کتابخاني آيت الله مرعشي نجفي http://www.marashilibrary.com، کتابخانه تخصصي تاريخ اسلام و ايران www.historylib.com، کتابخاني مرکزي دانشگاه تهران به نشاني http://searchlib.ut.ac.ir.
11. از مهمترين کتابخانههاي الکترونيکي مرتبط با منابع و علوم اسلامي ميتوان به پايگاه الإسلام به نشاني al-islam.org، کتابخاني الکترونيکي پايگاه تبيان به نشاني www.tebyan.net، بخش کتابسراي پايگاه الشيعه به نشاني www.al-shia.com و پايگاه المکتبه به نشاني www.almaktba.com اشاره کرد.
12. اين مجموعه که افزون بر لوح فشرده، به صورت نشريهاي مکتوب نيز ماهيانه منتشر ميشود، عناوين و نمايي مقالات و مطبوعات کشور را دربردارد. براي کسب اطلاعات بيشتر درباري اين مجموعه ميتوان به پايگاه اينترنتي www.namaye.net مراجعه کرد.
13. براي آگاهي از موضوعات مقالات پايگاه اطلاعات علمي بهتر است از طريق بخش جستجوي پيشرفته، موضوع دلخواه را در قسمت کليدواژه جستجو کنيم.
14. http://scholar.google.com.
15. پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمي ايران که يکي از مراکز وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فناوري است در سال 1347 با نام مرکز اسناد ايران فعاليت خود را آغاز کرده و آخرين اطلاعات و يافتههاي علمي و پژوهشي انديشمندان و پژوهشگران ايراني را که به وسيله اين مرکز گردآوري ميشود در قالب چکيدهنامهها و پايگاههاي اطلاعاتي در دسترس همگان قرار داده است.
16. پايگاهي است که اطلاعات پايگاههاي اينترنتي ديگر را به صورت فهرستي موضوعي و دستهبنديشده ارائه ميکند و راه دسترسي به مطالب مورد نظر در اينترنت را به علاقهمندان نشان ميدهد.
